Адабиётшунослик ва фалсафий эстетикада финализм тушунчаси асарлар маъносини тузиш, улардаги воқеа ва образлар ҳаракати ортидаги мақсадийликни изоҳлашда муҳим концептлардан бири сифатида намоён бўлади. Финализм (lot. finalis — охирги, мақсад) — бу ҳар бир воқеа, ҳаракат ёки шакл муайян тугатувчи нуқтага, фалсафий ёки ахлоқий хулоса сари қаратилади, деган назариядир. У нафақат фалсафада, балки адабиётшуносликда ҳам муҳим ўрин эгаллайди.
Адабий асарларда финализм доктринаси, аввало, бадиий воқеликни маънавий-ахлоқий заминга таянган ҳолда англаш, асарнинг ички логикаси ва ташқи конструкциясини тугаллик нуқтаи назаридан таҳлил қилишга имкон беради. Унга кўра, ҳар бир персонаж ҳаракати, ҳар бир воқеа ривожи, ҳатто қарама-қаршиликлар ҳам ўз ичида охирги мақсадга хизмат қилувчи маъно ва мантиқни олиб юради.
Бу назария Арастунинг "мақсадга интилиш" (causa finalis) тушунчасига бориб тақалади. Унга кўра, санъат ёки табиатдаги ҳар бир шакл ва жараён тасодиф эмас, балки ички мақсад билан белгиланган. Адабиётда бундай ёндашув қаҳрамоннинг шахсий камолоти, руҳий тозалик ёки ижтимоий ҳақиқат сари интилиши каби мотивлар орқали ифодаланади. Достоевскийнинг “Жиноят ва жазо” романини мисол тариқасида оладиган бўлсак, Раскольниковнинг ички азоби ва унинг руҳий тозаликка эришиши финализмнинг айни амалий кўриниши сифатида талқин қилиниши мумкин.
Финализм доктринаси адабий тузилмада ўзини турли даражада кўрсатади: авваломбор, сюжет қурилиши, персонажларнинг ривожи ва муаммонинг ечимида. Бу доктрина драматургияда анъанавий тарзда “экспозиция – ривожланиш – кульминация – тугаш” моделига яқин туради. У, шунингдек, катарсис — яъни тозаланиш ғоясига ҳам яқин. Тасодиф, бевафолик ва мураккабликлар билан бойитилган асарлар ҳам финализм нуқтаи назаридан таҳлил этилганда, муаллиф нима мақсад билан ана шу элементларни жорий этгани очиб берилади.
Шуни таъкидлаш жоизки, финализм ҳар доим ҳам очиқ-ойдин равишда намоён бўлавермайди. Айрим асарларда у тўғридан-тўғри этиб келадиган хулоса шаклида эмас, балки рамзий, психологик, ёки ички инъикос сифатида бўлади. Масалан, Айтматовнинг “Қиёматдан олдинги кун” асарида финал фожеа билан тугайди, аммо бу фожеа орқали инсон ва жамият ўртасидаги мувозанатнинг бузилишига ишора қилинган бўлиб, муайян ахлоқий сигнал берилади.
Финализм доктринаси адабий танқид учун ҳам муҳим аҳамиятга эга, чунки у асарни нафақат тузилмавий, балки маънавий-бадиий жиҳатдан таҳлил қилиш имконини беради. Ҳар қандай бадиий матн унинг охиригача яққол етказилмаган ғоя билан ҳам финалистик бўлиши мумкин — агар у ўқувчи тафаккурида маълум мақсадий якунни шакллантирса.
Хулоса қилиб айтганда, финализм доктринаси адабий асарнинг тугаллиги, ундаги маънавий-ахлоқий йўналиш ва муаллиф мақсади тушунишда муҳим назарий ва амалий калит вазифасини бажаради. У адабиётни фақат ҳикоя қилиш воситаси эмас, балки инсон маънавиятини шакллантирувчи, ички эҳтиёжларга жавоб берадиган ижтимоий ва ахлоқий механизм сифатида кўради.

Абу Муслим (профессор)