20-аср ўзбек адабиётининг ёрқин намояндаларидан бири — Ғафур Ғулом (1903–1966) ҳисобланади. У нафақат шоир ва ёзувчи, балки жамиятчилик, таржимонлик ва адабий сиёсатда фаол қатнашган шахс сифатида танилган. Ғафур Ғулом ижоди, хусусан, совет адабиётининг мафкуравий доирасида шаклланган ва унинг ижодий ечимларига ушбу тизим жиддий таъсир кўрсатган.
1. Совет адабиёти ва ижодий ёндашув: мафкуравий замин
Совет адабиётида ёзувчи ижодкордан аввал — партиянинг фикр фронтидаги жангчиси сифатида қараларди. Бу тенденция Ғафур Ғуломнинг эрта ижодида ўз аксини топган:
•    1930–1940-йилларда ёзилган шеърлари, масалан “Мен русман”, “Ким мен?”, каби асарларида совет патриотизми, интернационализм, синфий кураш ва “янги инсон” образи ёритилади.
•    У ўзини “русман” деб атаб, миллийлик эмас, социалистик умуминсонликни илгари сурган.
Бу позиция адабий мустақиллик эмас, балки системанинг талабларига итоат шаклида кўрилади.
2. Мафкура ва танқидий онг ўртасидаги ихтилоф
Ғафур Ғуломнинг баъзи шеърларида шахсий таассуротлар, ички эзилиш ва фалсафий қарашлар ҳам учрайди. Бу ҳолат унда икки карралилик — ижтимоий буюртма билан ижодий онг ўртасидаги мувозанатни сақлашга ҳаракат борлигини кўрсатади.
Мисол учун:
“Мен йиғларман, лекин йиғимни кўрмаслар,
Мен куларман, кулгум ҳам уларга жалол...”
Бу каби сатрларда Ғафур Ғуломнинг шахсий руҳий ҳолати ва жамиятнинг иккиюзламачилиги акс этган бўлиши мумкин. Лекин бу фикрлар ҳам мутлақ эмас — цензура ва мафкура унинг ҳатто эзгу қалбини ҳам шубҳа остида сақлаган.
3. Таржимадаги мафкуравий йўналиш
Ғафур Ғулом таржимон сифатида ҳам кўплаб асарларни ўзбек тилига олиб кирган. Айниқса: Шекспир, Пушкин, Некрасов, Горький ва ҳоказо рус ва совет муаллифлари.
Бу ишлар адабиётнинг бойишига ҳисса қўшган бўлса-да, мафкуравий тарғиботни локаллаштириш ва халқ онгига сингдиришда ҳам восита сифатида хизмат қилган.
4. Шахсга сиғиниш давридаги ижодий вазият
Сталин даврида Ғафур Ғулом ҳамда бошқа ёзувчилар Сталинни ёқлаш, унга сиғиниш мазмунида асарлар ёзишган. Бу — ёзувчининг иродаси эмас, балки замоннинг сақичи эди. Лекин кейинги вақтда Ғафур Ғулом:
•    Инсон руҳияти,
•    Камбағаллик,
•    Ёлғизлик ва ҳалол меҳнат каби мавзуларга қайтган.
Бу эса унда ижтимоий реализм билан руҳий қалқиш орасидаги мураккаб ўрин борлигини кўрсатади.
5. Совет тизимидан ташқари фикр мавжуд эмас
Ғафур Ғулом ижодида дин, миллий мерос, тарихий фожиалар ҳақида очиқ гапириш деярли йўқ. Бу — фақат шахсий фикр эмас, балки у яшаган сиёсий муҳитнинг натижасидир.
Ғафур Ғулом — совет адабиёти доирасида камол топган, лекин шу доира ичида ҳам баъзи ижодий фаолиятлар орқали ўз сўзини айта олган шахс. Унинг ижоди:
•    Бир томондан — совет мафкурасининг кўзгуси,
•    Иккинчи томондан — мураккаб инсон тафаккури, халқ дарди ва руҳий изтироб ифодаси сифатида намоён бўлади.
Совет адабиёти шундай жараёнки, у истеъдодли ёзувчиларни “қалб” билан эмас, “йўриқнома” билан ёзишга мажбур этган. Ғафур Ғулом ҳам бу икки олам орасида курашган ва ўз даврининг фарзанди сифатида адабиётга хизмат қилган.

Абу Муслим (профессор)