Ўзбек адабиётининг илк классик даврида буюк сўз усталари сафида муносиб ўрин эгаллайдиган сиймолардан бири — Лутфий (тахминан 1366–1465). У ўз даврида шаклланаётган туркий адабий тил, шеърият услуби ва ғоявий йўналишларга жиддий таъсир кўрсатган, Алишер Навоий эътироф этган ва таърифлаган сўз устаси ҳисобланади. Лутфийнинг адабий фаолияти ва унинг ўзбек адабиётида тутган ўрни бугунги илмий тадқиқотлар учун муҳим манба ва илк босқичларнинг муайян намоён қилинган нуқтасидир.
Лутфийнинг ҳаёти ва тарихий заминаси
Лутфий номи билан танилган шоирнинг тўлиқ исми Камолиддин Лутфий бўлиб, у Хуросон ва Мовароуннаҳр ҳудудларида яшаб ижод қилган. У Темурийлар даврида, хусусан, Шоҳрух ва Улуғбек замонасида яшаган ва саройда ҳам обрўли мақомга эга бўлган. Айрим манбаларда унинг Ҳирот, Самарқанд, Насаф каби шаҳарларда ижод қилгани тилга олинади. У фақат шоир эмас, балки билимдон, фозил ва саройда эътиборли зот сифатида танилган.
Адабий мероси ва ижодий услуби
Лутфийнинг бизгача етиб келган асарлари кам, бироқ унинг адабий нуфузи бениҳоя катта. Унинг асарлари асосан:
•    Ғазал,
•    Қасида,
•    Рубоий каби анъанавий шеърий шаклларда ёзилган.
Лутфий услуби — содда, равон, мазмунан чуқур бўлиб, сўзларида катта маънолар яширинган. У махфий ишоралар, ишқий рамзлар ва руҳий ҳолатларни ифода этишда маҳоратли эди. Унинг шеърларида форсий адабиёт таъсири бор, аммо туркий тилини юксак бадиий даражага олиб чиққан илк зотлардан бири ҳисобланади.
Алишер Навоийнинг Лутфий ҳақидаги баёноти
Алишер Навоийнинг “Мажолисун-нафоис” асарида Лутфий алоҳида эҳтиром билан тилга олинади. Навоий уни:
“Туркий тилда шеър яратган энг олий устозлардан бири”,
“Саройларда қимматли қадрга эга шоир” деб таърифлайди.
Бу баҳо нафақат шахсий эҳтиром, балки Лутфийнинг адабий аҳамиятини англатувчи асосий манбалардан биридир.
Лутфий ва ўзбек адабий тилининг шаклланиши
Лутфийнинг адабий тилдаги хизматлари жуда муҳим:
•    У туркий тилдаги бадиий услубни юксалтирди.
•    Адабиётда ўзбек тилини дастлабки маданий ва эстетик ифода воситаси сифатида намоён қилди.
•    Унинг орқали туркий шеъриятда форсий бадиий қолипларни маҳаллий руҳ билан бойитиш анъанаси бошланди.
Лутфий — ўзбек адабиёти тарихида мустақил адабий мактаб яратган, унинг туркий тилдаги илк баланд намоён бўлишида етук ижодкор сифатида ҳурматга сазовор. Унинг ижоди Алишер Навоийгача бўлган поғонани мустаҳкамлаб берган, маънавий ва бадиий замин ҳозирлаган. Ҳар қанча асарлари йўқолган бўлса-да, Лутфий номи ўзбек адабиётининг тарихий заминидан ва ундан кейин келган шоирлар учун йўл очиб берган.
Алишер Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” асарида Лутфий ҳақида:
"Камолиддин Лутфий шуаронинг (шаирларнинг) энг илмдон ва фозилларидан эди. У машҳур шоир бўлиб, туркийда шеър ёзишга одатланди ва шу соҳада жиддий ҳаракат қилди. Унинг шеърлари маъноли ва нозикдир. Унинг суҳбати султон Абу Саид ва Султон Ҳусайн саройларида кўп бўлган. Шоирлар унга ифтихор қилиб, кўплаб латифаларни ундан нақл қилганлар. Туркий шеъриятда хусусан, унинг истеъдоди ва камолоти жуда юқори эди."
Бу баён Лутфийнинг нафақат шеърий истеъдоди, балки саройдаги мавқеи, адабий нуфузи ва туркий тилдаги хизматларини ҳам очиқ-ойдин тасдиқлайди. Унинг туркийдаги энг мукаммал шоирлардан бири сифатида Навоий томонидан тан олиниши ўз-ўзига катта илмий ва маданий аҳамиятга эга.

Лутфийнинг туркий ғазали

Ким кўнгүлдин кетмас андин бу ғамим бор еру йўқ,  
Сенга ошиқ бўлғали менга ярам бор еру йўқ.  

Ёри жонум, жон беришга тайёр эттум жон фидо,  
Сен каби махлуққа жон деб қадамим бор еру йўқ.  

Дийда тўлғон яшга ҳамдам, кўкрак толғон оҳу билан,  
Ёдинг этгали кўнгулда муҳтарам бор еру йўқ.  

Сенга садф ичра гавҳардек махаббат ичра кўнгул,  
Нақд ул гавҳарни олғай деб талабим бор еру йўқ.  

Лутфий ушбу ҳолатида қилса мендек зикр ул ёр,  
Қилса ҳам вуфуқ, мағрур фахрим бор еру йўқ.

Қисқача изоҳ:
Бу ғазалда Лутфийнинг классик туркий шеъриятга хос:
•    ишқий мотивлар (ошиқнинг алами, садоқати, фидоиилиги),
•    мажоз ва рамзлар (гавҳар, садф, оҳ, ёш, жон),
•    шеърий услубдаги сокинлик ва нафосат жуда равшан кўринади.
Унинг тили шу қадар равон ва мазмунлики, Навоийнинг ижодига таъсир кўрсатганини тушуниш мумкин бўлади.

Абу Муслим